Ἡ Μεγάλη Ἰδέα, ἡ ἀνάκτηση ὅλων τῶν ἱστορικῶν ἐδαφῶν τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ ἡ συνένωσή τους σὲ ἕνα ἑνιαῖο ἑλληνικὸ κράτος, ἀποτελεῖ τὴν ἐθνικὴ ἰδεολογία τοῦ νεωτέρου καὶ συγχρόνου ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὶς παραμονὲς τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Ὁ Ἴων Δραγούμης ὑπῆρξε ἕνας ἀπὸ μεγάλους σκαπανεῖς τῆς Μεγάλης Ἰδέας ἀγωνιζόμενος γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας. Ἡ ἀνάρτηση τοῦ κειμένου ποὺ ἔγραψε γιὰ τὴν Μεγάλη Ἰδέα εἶναι μία μικρὴ ἀπότιση φόρου τιμῆς γιὰ τὰ 100 χρόνια ἀπὸ τὴν ἄνανδρη ἐκτέλεσή του ἀπὸ τὰ βενιζελικὰ Τάγματα Ἀσφαλείας τοῦ Παύλου Γύπαρη στὶς 31 Ἰουλίου 1920. Ὁ Δραγούμης ἀγωνίσθη γιὰ μία Ἑλλάδα ποὺ ἀποτελεῖ τὸ ἄκρο ἀντίθετο τοῦ σημερινοῦ νεοελληνικοῦ κοπρώνα, ποὺ δημιούργησε τὸ ἑλληνόφωνο μεταπολιτευτικὸ κατεστημένο μὲ τὴν ἐνεργὸ ὑποστήριξη τοῦ ἴδιου τοῦ λαοῦ. Ὁ ἐθνικὸς ζηλωτισμὸς τοῦ Δραγούμη ἀποτελεῖ πρότυπο γιὰ ὅσους ζωντανοὺς Ἕλληνες φλέγονται ἀπὸ τὸν πόθο τῆς κάθαρσης τοῦ τόπου ἀπὸ τὴν μαζοδημοκρατικὴ σαπίλα καὶ τὴν ἐπανάσταση γιὰ τὴν νέα ἐθνικὴ παλιγγενεσία.

«Ἕνα Ἔθνος δὲν δύναται νὰ ζήσῃ ἐπὶ πολύ, ὅταν δὲν ἔχῃ Ἰδανικόν, σκοπὸν πρὸς τὸν ὁποῖον νὰ τείνῃ. Ἕνα ξεχωριστόν, ἰδικόν του σκοπόν. Ὅταν τὸ Ἔθνος δὲν ἔχῃ Ἰδανικόν, ὅταν δὲν πιστεύῃ εἰς αὐτό, δὲν ἔχει πρόγραμμα, δὲν ἔχει γνώμονα νὰ κρίνῃ τί τὸ συμφέρει καὶ τί ὄχι, ποῖος τὸ ὠφελεῖ καὶ ποῖος τὸ βλάπτει, παραπαίει, στέκεται, λιμνάζει σὲ τέλμα συναλλαγῆς καὶ ἀλληλοφαγώματος, εἰς τὸ ὁποῖον οἱ ἀσυνείδητοι μόνον ἐπιτήδειοι ἐπιτυγχάνουν, ὡς ὅτου ἄλλο Ἔθνος ποὺ ἀκολουθεῖ μὲ πίστιν τὸ ἰδικόν του πρόγραμμα τοὺς σαρώσῃ ὅλους».

Ὅταν ἡ Κωνσταντινούπολις ἔπεσε, τὸ Ἔθνος εἰς τὸ ὁποῖον δὲν ἀπέμεινε πλέον καμμία δύναμις καὶ καμμία εὐτυχία, ἐφάνη καταδικασμένον ν’ ἀποθάνῃ ὑπὸ τὴν ἐσχάτην δουλείαν. Ἀλλὰ τὸ ἔθνος δὲν ἀπέθανε. Ὅταν ὅλα τὰ ἔχασε, μόνον, χάρις εἰς τὴν θρησκείαν του, ποὺ ὑποβάλλει τὴν ἰδέαν τῆς ἀναστάσεως, ἐδημιούργησε δι’ ἑαυτὸ μίαν δύναμιν, ἕνα Ἰδανικόν, τὴν Μεγάλην του Ἰδέαν. Ἐπίστευσε ὅτι θὰ ἔλθῃ πάλιν ἡμέρα ποῦ θ’ ἀναστηθῇ ἀπὸ τὸν τάφον τῆς δουλείας καὶ ἑνωμένο πάλιν θ’ ἀποτελέσῃ κράτος εὔμορφος καὶ δυνατό.

Ὁ εὐγενὴς Λαός, ποὺ καὶ τώρα ἀκόμη μετὰ τόσους αἰῶνας ἔχει κακὴν ἡμέραν τὴν Τρίτην, τὴν ἡμέραν ποὺ ἡ βασιλεύουσα ἔπεσε, ᾐσθάνθη μέχρι θανάτου, ᾐσθάνθη σὰν προφήτης τότε καὶ σὰν προφήτης εἶπε σὲ ἔνδοξη εἰκόνα εἰς τὴν ἀνάκτησιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὴν Μεγάλην Ἰδέαν.

Γενεαὶ γενεῶν, ἐλευθέρων καὶ δούλων οἰκοκυραίων καὶ πολεμαρχῶν, ἐμπόρων καὶ σοφῶν, ἡρώων καὶ μαρτύρων, ἐπὶ αἰῶνας ἐπίστευσαν σὰν δόγμα τοῦ Ἔθνους τὴν Ἐλπίδα καὶ τώρα ἀκόμη αὐτὴ ποὺ εἶνε ποὺ σπαράζει μέσ’ τὴν ψυχή καὶ τοῦ πλέον πεπωρωμένου Ἕλληνος, ὅταν ἄλλος ἐξ ἄλλου χειροκροτῇ τὸν ἄσημον χωρικόν, ἀλλὰ ὁ ὁποῖος ἀγωνιζόμενος μὲ ξένους νικᾷ ἔστω καὶ εἰρηνικὸν ἀγῶνα. Ἀλλὰ ἐσχάτως ἐπεράσαμε κακομοιριασμένη ἐποχή. Ξένοι ἄνθρωποι εἶδαν εἰρωνικά, σὰν ξένον ἔρωτα τοὺς πόθους τοῦ Ἔθνους, καὶ ἀσυνειδήτως ἀλλ’ ἀναξιοπρεπῶς τοὺς ἐμιμήθημεν πολλοί· ἄγνοια καὶ ἡμιμάθεια ἔκαμαν ἄλλους ν’ ἀμφιβάλλωμεν φυσικὰ διὰ τὸ Ἔθνος, τὸ ὁποῖον δὲν γνωρίζωμεν· κακίαι καὶ ἀτυχήματα τοῦ Ἐλευθέρου Κράτους, συνέπειαι ἄλλως τε τὰ πλεῖστα τῶν μικρῶν του μέσων καὶ τῶν μεγάλων του ὑποχρεώσεων, ἀπεγοήτευσαν ὅσους δὲν δύναται νὰ σκεφθοῦν γενικώτερα· ἀνίκανοι ξένοι συγγραφεῖς, ποὺ ἀναμασοῦν παλαιὰ σοφίσματα διὰ νὰ κάμουν θόρυβον, διέφθειραν τὴν ψυχὴν τῶν ἀνεπτυγμένων τῆς κοινωνίας μας, ἡ ὁποία ἀκόμη δὲν ἔχει ἀρκετὴν πεῖραν, ὥστε νὰ μὴ ξεπάζεται ἀπὸ αὐτά. Ὅλα μαζὶ ἔκαμαν νὰ γεννηθῇ σὰν ἑρπετὸν εἰς τὴν Ἐθνικὴν συνείδησιν πολλῶν, ἡ δυσπιστία πρὸς τὴν Μεγάλην τοῦ Ἔθνους Ἰδέαν.

Ὅσοι (καὶ εἶνε εὐτυχῶς πολλοὶ) μὲ ὑγιὴν νοῦν καὶ ἰσχυρὸν χαρακτῆρα δὲν παρεσύρθησαν ἀπὸ τὸν μολυσμένον ἄνεμο, ἄς συγχωρήσουν τὸ βιβλίον αὐτό· δὲν ἐγγράφη δι’ αὐτούς.

Εἶνε ἀνάγκη νὰ ὑπάρχῃ Μεγάλη Ἰδέα;

Εἶνε τὸ αὐτὸ σὰν νὰ ἐρωτᾷ κανείς, ἄν εἶνε ἀνάγκη νὰ ὑπάρχῃ τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος καὶ τὸ Ἑλλ. Ἐλεύθερον κράτος, τὸ ὁποῖον δὲν θὰ ζήσῃ, δὲν θὰ τὸ ἀφήνουν νὰ ζήσῃ, ὅταν τὸ ἔθνος χαθῇ. Οἱ ἄνανδροι, εἶπε μεγάλος πολιτικός, οἱ ἄνανδροι ποὺ δὲν αἰσθάνονται τὸ σθένος νὰ ὑπερασπίσουν τὴν Πατρίδα των, μόνον αὐτοὶ κάμνουν τὴν ἀθλιότητά των φιλοσοφίαν νὰ τὴν ἀρνοῦνται. Ἡ ἀνάγκη τῆς ὑπάρξεως ἑνὸς Ἔθνους εἶνε ἔνστικος εἰς αὐτό, ὅσον καὶ εἰς ἕνα ἄτομον εἶνε ἔνστικτον ἡ ἀνάγκη νὰ ζῇ. Ἡ ἐξαφάνισις τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους θὰ εἶνε μεγάλη ἀπώλεια διὰ τὴν πρόοδον τῆς ἀνθρωπότητος· μία ἰδιοφυΐα, ἕνα ἀπὸ τὰ τελειότερα εἴδη, ἀπὸ τοὺς τελειοτέρους παράγοντας αὐτῆς θὰ χαθῇ.

Ἀλλὰ πολὺ περισσότερον ἀπὸ ἄτομον, ἕνα Ἔθνος, ποὺ κανεὶς νόμος δὲν τὸ προστατεύει και τόσον συνθετώτερον εἶνε τοῦ ἀτόμου, ἕνα Ἔθνος δὲν δύναται νὰ ζήσῃ ἐπὶ πολύ, ὅταν δὲν ἔχῃ Ἰδανικόν, σκοπὸν πρὸς τὸν ὁποῖον νὰ τείνῃ. Ἕνα ξεχωριστόν, ἰδικόν του σκοπόν. Ὅταν τὸ Ἔθνος δὲν ἔχῃ Ἰδανικόν, ὅταν δὲν πιστεύῃ εἰς αὐτό, δὲν ἔχει πρόγραμμα, δὲν ἔχει γνώμονα νὰ κρίνῃ τί τὸ συμφέρει καὶ τί ὄχι, ποῖος τὸ ὠφελεῖ καὶ ποῖος τὸ βλάπτει, παραπαίει, στέκεται, λιμνάζει σὲ τέλμα συναλλαγῆς καὶ ἀλληλοφαγώματος, εἰς τὸ ὁποῖον οἱ ἀσυνείδητοι μόνον ἐπιτήδειοι ἐπιτυγχάνουν, ὡς ὅτου ἄλλο Ἔθνος ποὺ ἀκολουθεῖ μὲ πίστιν τὸ ἰδικόν του πρόγραμμα τοὺς σαρώσῃ ὅλους. Τὰ ἐνάντια συμβαίνουν, ὅταν τὸ Ἔθνος πιστεύῃ ἕνα Ἰδανικόν, τείνει πρὸς ἕνα σκοπόν. Ξεύρει τότε ποῦ πηγαίνει καὶ εὑρίσκει τί πρέπει νὰ κάμῃ, αὐτὸ δίδει ἀποφασιστικότητα, ἡ ὁποία εἶνε δύναμις παρασύρουσα πολλάκις καὶ τοὺς ἀντιθέτους. Αἱ ἀτομικαὶ ἱκανότητες ποὺ τὸ Ἔθνος ἐγκλείει συνδυάζονται τότε καὶ κάθε μία εὑρίσκει θέσιν εἰς τὸν μεγάλον σκοπὸν, ἐξευγενίζονται, διότι Ἰδανικὸν ὁλοκλήρου Ἔθνους προκαλεῖ αὐταπαρνήσεις. Σὰν ἕνα ἄτομον ποὺ ἔχει βάλει κάτι εἰς τὸν νοῦν του καὶ τὸ Ἔθνος σχεδὸν πάντοτε ἐπιτυγχάνει, ἀλλὰ καὶ ἄν δὲν ἐπιτύχῃ ἐντελῶς, πάντα κάτι ἔχει κερδίσῃ, πάντα ἔχει γίνῃ καλλίτερον ἑαυτοῦ.

Καὶ τώρα, τὸν ὀλίγον χρόνον ποὺ ζῶμεν, δύναται νὰ ἰδῇ κανείς, πῶς συμπίπτει μὲ τὴν ἀπιστίαν πρὸς τὰ Ἐθνικὰ Ἰδεώδη ἡ παράλυσις τοῦ κράτους, ποὺ ἐγέννησε τὴν μελαγχολίαν καὶ τὴν μεμψιμοιρίαν εἰς τὴν ψυχὴν ὅλων, ἀλλὰ καὶ πῶς μὲ τὰς πρώτας θυσίας εἰς τὴν Μακεδονίαν τῶν εὐγενῶν ποὺ διετήρησαν τὴν πίστιν πρὸς τὴν Μεγάλην Πατρίδα, πῶς ἤρχισε πάλιν κάποια κίνησις, κάποιο ἄνθισμα ἐλπίδων.

Ἀλλ’ εἶνε κατορθωτὴ ἡ Μεγάλη Ἰδέα;

Ὑπάρχει κάτι ποὺ δὲν εἶνε λέξις κενή, κάτι ποὺ ὀνομάζεται Ἑλληνικὸν Πνεῦμα. Εἶνε ἡ ἰδιαιτέρα διάπλασις τοῦ νοῦ καὶ τῶν αἰσθημάτων τῶν ἀνθρώπων ποὺ ἔζησαν τὴν Ἑλληνικὴν Φύσιν, ὑπὸ τὴν ἐπὶ γενεὰς ἐπίδρασιν αὐτῆς· τῆς ὁποίας ὁ οὐρανὸς εἶνε περισσότερον ἀπὸ κάθε ἄλλον βαθὺς καὶ φωτεινὸς, μὲ χίλιες καλλιτεχνικὲς λεπτότατες ἀποχρώσεις, παρθενικές, χαρωπὲς τὴν αὐγή, δοξασμένες καὶ μελαγχολικὲς τὴν δύσιν· τῆς ὁποίας ἡ θάλασσα ἄστατος, εὐμετάβολος, εὐσυγκίνητος, σκυθρωπιάζει καὶ ἀπὸ ἕνα σύννεφο τοὐρανοῦ καὶ παραφέρεται ἀπὸ τόσους ἀνέμους, ἀπὸ τόσες ἄκρες, ἡ θάλασσα ποὺ μπαίνει παντοῦ μὲ τὴν ὑγρὴ εὐστροφία της, ποὺ σκορπίζει δροσιά, ποὺ ἀπὸ τὶς παραλίες, πάντα φαίνονται βουνὰ καὶ νησιά, σὰν ἐλπίδες κοντινές, σὰν ὄνειρα χειροπιαστά· τῆς ὁποίας ἡ γῆ καταχωρισμένη, ἔχει τόσον πολὺ φῶς καὶ τόσον λεπτὸ χῶμα.

Αὐτὰ ἐδημιούργησαν τὸ Ἑλληνικὸν Πνεῦμα, αὐτὰ καὶ τώρα, μαζὶ μὲ τὴν κληρονομιὰν τῶν γενεῶν ποὺ ἐπέρασαν. Τὸ δαιμόνιον ἀληθινὰ πνεῦμα ποὺ ἔχει χίλιες ἐκδηλώσεις, αὐτὸ ποὺ τὸ βλέπει κανεὶς ὁλοζώντανο εἰς τὰ μάτια ἀκόμη καὶ του τυχόντος μωραΐτη λουστράκου.

Ἐφ’ ὅσον ἡ Ἑλληνικὴ φύσις θὰ ὑπάρχῃ, θὰ ὑπάρχῃ καὶ τὸ Ἑλληνικὸ πνεῦμα. Ἀλλ’ αὐτό, ἰδιαιτέρως, ξεχωριστὰ ἀπὸ τὰς ἄλλας φυλὰς εἶνε κυρίως πνεῦμα ἐκπολιτισμοῦ καὶ γενικωτέρας προόδου τῆς ἀνθρωπότητος. Αὐτὸ τὸ πρόσωπον ἔπαιξε πάντα εἰς τὴν Ἱστορίαν. Ἀπὸ τότε ποὺ ἡ μυθικὴ προσωποποίησίς του, ὁ Προμηθεύς, ἔκλεψε τὸ πῦρ ἀπὸ τοὺς θεούς, μιὰ μυστικὴ ἀνησυχία προόδου, ποὺ παίρνει χίλιες μορφὲς καὶ εἶνε ἀτομική, καὶ εἶνε φιλοτιμία, φιλοπρωτία, φθόνος καὶ εἶνε γενικὴ καὶ εἶνε φιλομάθεια, ἐνθουσιασμός, ξενολατρεία, μιὰ μυστικὴ ἀνησυχία προόδου, ποὺ ἔρχονται ὧρες νὰ προξενῇ λύπην καὶ πόνον, εἶνε τὸ βάθος τῆς Ἑλληνικῆς ψυχῆς.

Ἐφ’ ὅσον ἡ Ἀνατολὴ θὰ ἐκπολιτίζεται, καὶ θὰ ἐκπολιτίζεται, ὁ Ἑλληνισμὸς ἕνεκα αὐτῆς τῆς φύσεώς του θὰ ἐπικρατῇ τοῦ πολιτισμοῦ αὐτῆς, εἰς πᾶν ὅ,τι τὸν ἀποτελεῖ, τὸ ἐμπόριον, τὴν βιομηχανίαν, τὰ γράμματα, τὴν τέχνην, τὴν ἐπιστήμην. Ἀλλ’ Ἔθνος τὸ ὁποῖον ἐπικρατεῖ τῶν ἀντιμαχομένων Ἐθνῶν εἰς ἕνα τόπον, εἰς τὸν πολιτισμὸν αὐτοῦ, εἶνε περισσότερον παρὰ πιθανὸν ὅτι θὰ ἐπικρατήσῃ ἕως τέλους καὶ εἰς τὴν κυβέρνησιν αὐτοῦ. Μέγα ἱστορικὸν παράδειγμα εἶνε ἡ μεταβολὴ τοῦ Ἀνατολικοῦ Ῥωμαϊκοῦ κράτους εἰς Ἑλληνικόν, μόνον χάρις εἰς τὴν ἐκπολιτιστικὴν δύναμιν τοῦ Ἑλληνισμοῦ.

Ἰσχυροὶ ξένοι ἐπεμβαίνουν τώρα εἰς τὴν Ἀνατολὴν ἐπιδιώκοντες τὰ ἰδικά των συμφέροντα. Ἀλλὰ ὁ καιρὸς τῶν κατακτήσεων, ἔστω καὶ ἐμπορικῶν μόνον, ἐπέρασε διὰ τὴν Εὐρώπην. Ἡ παραλυσία, ἡ φθίσις μόνο τῆς Τουρκικῆς κυριαρχίας εἶνε ἡ αἰτία, ἡ προσωρινὴ αἰτία, τῶν ἐπεμβάσεων ποὺ γίνονται τώρα εἰς τὸν κατακτημένον τόπον. Ἀλλ’ ὁ αἰών μας εἶνε αἰὼν τῶν Ἐθνῶν. Τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος, τὸ ὁποῖον εἰς ὅλην τὴν Ἱστορίαν εἶχε Ἰδανικὸν τὸ πνεῦμα τοῦ αἰῶνος, τὸ πνεῦμα τῆς προόδου τῆς ἀνθρωπότητος, πρῶτον και τώρα τὸ ᾐσθάνθη καὶ τὸ διεκήρυξεν εἰς τὰ ἄλλα δοῦλα Ἔθνη μὲ τὸν Ρήγαν καὶ πρῶτον ἐπολέμησε τοὺς Τούρκους, πρῶτον ἐπέτυχε νὰ ἐλευθερώσῃ, ὡς ἀρχήν, μίαν γωνίαν αὐτοῦ, πρῶτον ἔκαμε Μεγάλην Ἰδέαν του τὴν ἕνωσιν του εἰς ἐλεύθερον πάλιν κράτος. Μεθ’ ὅλας τὰς ἐπεμβάσεις τῶν ἰσχυρῶν, οἱ Βούλγαροι, οἱ Σέρβοι, οἱ Ἀλβανοί, οἱ Ἀρμένιοι πιστεύουν ὅτι πλησιάζει ὁ καιρὸς ποὺ τὸ ἔθνος ἑκάστου, ἑνωμένον καὶ ἐλεύθερον θ’ ἀποτελέσῃ κράτος· διατὶ ὄχι καὶ τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος;

Ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ νὰ κατορθώσῃ τὴν Μεγάλην του Ἰδέαν, ἐπέτυχεν ἤδη τὴν ἀπελευθέρωσιν τοῦ Ἑλληνικοῦ Βασιλείου καὶ τῆς Κρήτης καὶ τώρα εὑρίσκεται εἰς τὴν ἑξῆς περίοδον. Εἰς τὸ τμῆμα τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐδάφους, τὸ ὁποῖον ὀνομάζεται Μακεδονία, ἐνῷ εἰς τὰς πόλεις ὁμιλοῦν ἑλληνικά, ὑπάρχουσι καὶ πολλὰ χωρία ὅπου ὁμιλεῖται μῖγμα γλωσσικόν, τὸ ὁποῖον ἔχει πλείστας σλαυϊκὰς λέξεις ἀλλὰ καὶ πολλὰς Ἑλληνικάς, Τουρκικὰς καὶ Ἀλβανικάς. Εἶνε γνωστὰ τὰ ἱστορικὰ δικαιώματα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐπὶ τοῦ Μακεδονικοῦ ἐδάφους, καθὼς καὶ οἱ λόγοι διὰ τοὺς ὁποίους ἔχουν τὸ γλωσσικὸν αὐτὸ ἰδίωμα οἱ Ἕλληνες αὐτοὶ σλαυόφωνοι. Ἀλλὰ δὲν πρόκειται περὶ αὐτοῦ. Τοὺς σλαυοφώνους αὐτοὺς δύναται κανεὶς νὰ διαιρέσῃ εἰς τοὺς ἔχοντας ἀρκετὴν ἀνάπτυξιν, ὥστε νὰ ἔχουν Ἐθνικὴν συνείδησιν, καὶ εἰς τοὺς μὴ ἔχοντας τοιαύτην. Οἱ πρῶτοι, ἀνεπτύχθησαν ἀπὸ Ἑλληνικὸν σχολεῖον, Ἑλληνικὴν ἐκκλησίαν, ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τῶν Ἑλληνικῶν ἐπαναστάσεων καὶ ἀγώνων, οἱ πλεῖστοι γνωρίζουν καὶ Ἑλληνικὰ καὶ εἶχαν καὶ ἔχουν τὰς Ἑλληνικὰς παραδόσεις καὶ τοὺς Ἑλληνικοὺς πόθους, τὰ ὁποῖα τώρα μὲ τὴν ἀπανταχοῦ σχετικὴν ἀνάμιξιν τῶν φυλῶν εἶνε τὰ κύρια στοιχεῖα τῆς Ἐθνικότητος ἑνὸς ἀνθρώπου. Οἱ δεύτεροι εἶνε ἕρμαια καὶ κτήματα κάθε βίας. Αὐτοὺς ἐξεμεταλλεύθη ἡ Βουλγαρία διὰ νὰ καταλάβῃ τὴν Μακεδονίαν, ὅταν αἱ Ἑλληνικαὶ προσπάθειαι ἦσαν ἐστραμμένα πρὸς τὴν Κρήτην· ἔπειτα καὶ μερικοὺς ἀπὸ τοὺς πρώτους διὰ διαφθορᾶς, τρομοκρατίας ἤ καὶ ὑποσχέσεων ἀπελευθερώσεως. Ἐπὶ τριακονταετίαν χωρὶς ἀνταγωνισμὸν ἐνεργοῦσα ἐπέτυχε νὰ δημιουργήσῃ καὶ Βουλγαρικὸν ζήτημα ἐν Μακεδονίᾳ. Ὁ Ἑλληνισμός, τοῦ ὁποίου οὕτως ἀνεκόπτετο ὁ φυσικὸς δρόμος πρὸς τὴν Μεγάλην του Ἰδέαν, ἠναγκάσθη τώρα νὰ σταθῇ εἰς την Μακεδονίαν διὰ νὰ ἀνατρέψῃ τὸ πρόσκομμα. Βλάβην καὶ ἐπιβράδυνσιν εἰς τὴν ἀπελευθέρωσιν τῶν δούλων, τὴν ἐπιτυχῶς μέχρι τοῦδε ἐπιδιωκωμένην ὑπὸ τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἔφεραν αἱ ἄδικοι βουλγαρικαὶ ἀξιώσεις. Ἀφῄρεσαν ἀκόμη τὸ περισσότερον τῆς εὐγενείας τῶν ἀγώνων τῆς ἀπελευθερώσεως. Τώρα ὁ Ἑλληνισμὸς ἠναγκάσθη ἀντὶ τῶν κατακτητῶν νὰ πολεμήσῃ πρῶτα τοὺς ληστάς, οἱ ὁποῖοι ἀγωνιζόμενον, ἐπωφελοῦνται τῆς περιστάσεως νὰ τὸν κλέψουν. Καὶ ὁ ἀγὼν αὐτὸς εἶνε καίριος, διότι ἀπὸ αὐτὸν θὰ ἐξαρτηθῇ κατὰ μέγα μέρος ἡ Μεγάλη Ἰδέα.

Εἰς τὸν ἀγῶνα αὐτὸν τὸ Ἔθνος ἔχει ὑπὲρ αὐτοῦ τὴν ἐκπολιτιστικὴν καὶ τὴν ἀριθμητικὴν ὑπεροχὴν ὄχι μόνον εἰς τὴν Μακεδονίαν, ἀλλὰ καὶ εἰς ὅλην τὴν Τουρκίαν· καὶ κατ’ αὐτοῦ τὰ συμφέροντα τῶν Δυνάμεων, τὰ ὁποία τώρα εἶνε δυσμενῆ πρὸς αὐτό. Ἐντὸς ὀλίγων ἐτῶν ἀνέτρεψε κατὰ μέγα μέρος τὰ βουλγαρικὰ κατασκευάσματα. Ἀλλὰ ποῖον εἶνε τὸ τέλος τοῦ ἀγῶνος αὐτοῦ; Θὰ ὑπερισχύσῃ ὁ Ἑλληνισμὸς ἤ ὅπως εἶνε αὐτὸς ὁ ἀγὼν θὰ ἡττηθῇ εἰς τὴν περίοδον αὐτὴν τῶν προσπαθειῶν του καὶ θ’ ἀποθάνῃ;

Ἀπὸ τὸν ὀλίγον καιρὸν ποὺ ζῶμε τὰ ἄτομα ἑνὸς ἔθνους, ἀπὸ τὸ παρόν, εἶνε ἀδύνατον νὰ μορφώσῃ κανεὶς οὔτε τὴν ἐλαχίστην πιθανότητα διὰ τὸ μέλλον τοῦ Ἔθνους, τὸ ὁποῖον ζῇ ἑκατοντάδας ἐτῶν. Αἱ συνθῆκαι τοῦ παρόντος, οἱ συνδυασμοὶ τῶν συμφερόντων τῶν ἰσχυρῶν, χιλιάκις θὰ μεταβληθοῦν πρὸ τοῦ τέλους. Χίλια δύνανται νὰ συμβοῦν, τὰ ὁποῖα νὰ μεταβάλουν τὴν ὄψιν τῶν πραγμάτων. Μόνον ἀπὸ τὴν Ἱστορίαν ὅλην δύναται κανεὶς κατ’ ἀναλογίαν νὰ σχηματίσῃ κἄποιαν πιθανότητα.

Εἰς τὴν Ἱστορίαν ἐξ ὅλων τῶν Ἐθνῶν τὸ Ἑλληνικὸν ἔχει ἰδιαίτερον χαρακτηριστικὸν ὅτι ἀναγεννᾶται καὶ ἀναζῇ.

Ὅταν ἐξηντλημένη καὶ διεφθαρμένη ἐκ τῶν ἐμφυλίων πολέμων ἡ ἀρχαῖα Ἑλλὰς ἀπέθνησκεν ἀδόξως, τὸ Ἑλληνικὸν πνεῦμα μὲ ἰδεῶδες τότε τὸν ἐκπολιτισμὸν τῆς βαρβάρου Ἀσίας, ὕψωσε τὸν Μεγάλον Ἀλέξανδρον εἰς τὸν θρόνον τοῦ παμμεγίστου Ἑλληνικοῦ Ἀλεξανδρινοῦ κράτους.

Ὅταν πάλιν ὁ Ἑλληνισμὸς ἐφάνη θνήσκων ὑπὸ τὴν ῥωμαϊκὴν δεσποτείαν, ὅταν βάρβαροι ἐπιδρομεῖς ἐλυμαίνοντο καὶ τότε τὰς Ἑλληνικὰς χώρας, τὸ Ἑλληνικὸν Πνεῦμα ἐνεκολπώθη καὶ ἐχειραγώγησε τὴν θρησκείαν, ἥτις θὰ ἐλύτρωνε τὴν ἀνθρωπότητα. Μὲ Ἰδανικὸν τότε τὸν Χριστιανισμόν, μετὰ πολὺ δυσκολωτέρους ἀπὸ τοὺς τώρα ἀγῶνας τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος ἀνέζησεν εἰς τὸ μέγα βυζαντινὸν κράτος.

Τώρα ἔχει Ἰδανικόν του τὴν ἀνάστασιν τοῦ Ἔθνους. Τὰ πράγματα ἀπὸ τὰ ὁποῖα μόνον ἠμπορεῖ νὰ σχηματίσῃ κανεὶς κάποιαν πιθανότητα, λέγουν ὅτι μέ ὅλους τοὺς ἀγῶνας καὶ τὰ προσκόμματα ὁλόκληρον τὸ Ἔθνος θ’ ἀποτελέσῃ πάλιν ἑνωμένο, εὔμορφο κράτος καὶ δυνατό.

Ἴων Δραγούμης, 1908